Burma Cozah nih Miphun Dawpdolhnak Program Hrawk Seh
By: Van Biak Thang
Published on Wednesday, 03 October 2012 15:26
03 October 2012
2011 March in Thein Sein cozah nih thlennak a tuah timi thawngpang nih zapi a kan lawmhter ngai. Aung San Suu Kyi hna cozah velchum ah a van sawm; thongtla zong a vun chuah hna; tlangcungmi hriamtlai pawl he remdaihnak a van tuah.
By: Van Biak Thang
Published on Wednesday, 03 October 2012 15:26
03 October 2012
2011 March in Thein Sein cozah nih thlennak a tuah timi thawngpang nih zapi a kan lawmhter ngai. Aung San Suu Kyi hna cozah velchum ah a van sawm; thongtla zong a vun chuah hna; tlangcungmi hriamtlai pawl he remdaihnak a van tuah.
Hramhram (Force Labour) in saktermi Na-Ta-La Sianginn (Pho: CHRO)
Asinain, hi thil hna nihhin kum 60 renglo chung rambuainak a hrik a that kho maw asiloah thah ai tim maw timi cu ruah ngai a herh. Suu Kyi kha cozah velchum ah a van khumh nain zeitluk dah hmunhma a kianh hnga le zeitluk dah tuah khawhnak nawl a pek hnga? Thongtla a chuah hna nain thongtla pawl a rak tlaihnak hna upadi kha a hrawk maw? Remdaihnak tuahmi ah zeitluk dah zumh awk a tlak i tlangcungmi hna nih kan duhmi le kan halmi zeitluk dah a kan pek khawh lai?
Naypyitaw le Rangoon ahcun thlennak taktak kha mithmuh kuttongh a si tiah an chim. Lamkam tadinca ah Aung San Suu Kyi hmanthlak hna langsar ngaiin a cuang; khualtlawng chuaklut nih chek a tlawm deuh an ti; lakphak dawr ah ramkhelrian (politics) kong caih khawh a si cang an ti; hlanlio thongthlakmi sianghngakchia nih bu an van dirhmi cataar (signboard) tehna hmuh khawh a si. Cucu mipi caah zalonnak a si ahcun a tha hringhran.
Naypyitaw le Rangoon velchum thlennak zilthli nih tlangcungmi hna umnak a hei hranh kho dek maw? Kachin ah ral a tho rih; Shan ramchung ah tukkahnak tete a um len; Karen le Karenni ramri ah a thongsang in a zammi ralzam pawl an zam rih thiamthiam; ralkap nih a hranhram in phaisa hal le hremtuarnnak an tuahmi a dih hlei rih lo. Tlangcungmi hna umnak ramkulh kipah nuhrin covonak tling a kan pe rih hlei lo ti a lang.
Chinram le ramchung ummi Chinmi hna nih zeidah kan ton ve?
CHRO (Chin Human Rights Organization) nih naite ah ripawt pakhat a chuah i cozah nih Chin Khrihfa hna namnet in dawpdolh a timhnak kong a tial. Thein Sein cozah hlanah rak thokmi program pawl kha cozah thar kuttang ah a thli tein a kal peng rih ko timi a langhter. Chin miphun nih kan miphun hmelchunhnak ah kan hmanmi vailam tung 13 an hrawhnak kong; biakinn saknak le remhnak kongah permit kan hal i a ngah lo lio-ah Buddhist biaknak zalong ngai in a karhnak kong; tlangcungmi hna caah thanchonak (development) ti min put in Chin hngakchia thluak an tawlnak hna kong tehna ai tel.
Chin ramkulh chungah Thein Sein cozah a kai hnu in vailam tung 4 an hrawh. Chin Khrihfami hna kha a hranhram in fial i thawhbur thawhter buin le cozah phaisa hmangin sakmi phungki sianginn le pura hi 15 hrawng a si. Cun, biaknak thleidannak kong le nuhrin covo khambuarnak kong he pehtlai in mipi nih voi 20 hrawng ca an tialmi kong a telh chih. Hi vialte thil a cangmi hi cozah le Biaknaklei Vuanci (Ministry of Religious Affairs) nawlpeknak le kuttang ah tuah dihmi an si. Hi kong hi cu thilthar a si lem lo caah tampi kan tial lai lo.
Thinphang tihnung ngai a simi thil kong a chuahpi rihmi cu Na-Ta-La sianginn kong a si. Hi sianginn hi ralkap nih tuanvo lakmi Ramrilei Vuanci (Ministry for Border Affairs) kuttang ah a um i cu komiti cu Thein Sein lila nih a hohakmi a si. Cozah chimnak ahcun hi program hi tlangcungmi hna thanchonak (development) caah tuahmi a si i kum 30 program a si e tiah an chim.
Na-Ta-La sianginn kong hi zapi nih a lenghluat lawngin kan theih. Man loin kai a si i a sianginn ah an um beh. Kawlram pumpi chungah sianginn dihlak 29 a um i cu chungahcun 9 cu Chinram ah an chiah. Ram pumpi huap in tuak tikah hika sianginn a kaimi hngakchia le a sianginn lila hi Chinram ah cheuthum cheukhat a um. Chinmi kan tamnak Sagaing Division zongah pahnih a um. Cu chungahcun Khrihfa biaknak zulh khawh a si lo i phungki ah an canter hna. An lu an kongh hna, phungki angki an hrukter hna i pali (phungki ca) an cawnter hna. Cu lawng si loin hi sianginn in an dih tikah cozah zung ah rian hmuh a si lai timi kha bia an kamhmi hna a si.
CHRO nih hi sianginn ah a kai i a celh ti lo hnu ah a zammi minung 12 biahalnak a tuah hna. A harning kong le sianginn phung an zulh khawh lo ahcun ralkap ah a hranhram in kan in tlakter hna lai ti tehna i an thihphaihning kong an chim. Cu sianginn ah luh bak cun NRC (hmatpungtin) a thar an chuahpiak hna i miphun ah Chin, biaknak ah Buddhist tiah an tial colh.
Hi program kong tha tein zoh set tikah kum 30 program a si i Kawlram ah a si a fak bikmi miphun Chin hngakchia hna an kan lakpiak lengmang ahcun kan miphun sinak a fil in a tlau kho ko lo maw? Hi kong hi cozah nih a lengah an chim, an tialmi le a chunglei thil sining taktak ai danning kha zoh tikah meithal in kah i miphun cihmih si loin khensar bantukin kan chunglei in dai tein eihmuar i cihmih asiloah dawpdolh (an unwritten policy of forced assimilation) an kan timhnak kong kha aupimi a si.
Asinain, hi thil hna nihhin kum 60 renglo chung rambuainak a hrik a that kho maw asiloah thah ai tim maw timi cu ruah ngai a herh. Suu Kyi kha cozah velchum ah a van khumh nain zeitluk dah hmunhma a kianh hnga le zeitluk dah tuah khawhnak nawl a pek hnga? Thongtla a chuah hna nain thongtla pawl a rak tlaihnak hna upadi kha a hrawk maw? Remdaihnak tuahmi ah zeitluk dah zumh awk a tlak i tlangcungmi hna nih kan duhmi le kan halmi zeitluk dah a kan pek khawh lai?
Naypyitaw le Rangoon ahcun thlennak taktak kha mithmuh kuttongh a si tiah an chim. Lamkam tadinca ah Aung San Suu Kyi hmanthlak hna langsar ngaiin a cuang; khualtlawng chuaklut nih chek a tlawm deuh an ti; lakphak dawr ah ramkhelrian (politics) kong caih khawh a si cang an ti; hlanlio thongthlakmi sianghngakchia nih bu an van dirhmi cataar (signboard) tehna hmuh khawh a si. Cucu mipi caah zalonnak a si ahcun a tha hringhran.
Naypyitaw le Rangoon velchum thlennak zilthli nih tlangcungmi hna umnak a hei hranh kho dek maw? Kachin ah ral a tho rih; Shan ramchung ah tukkahnak tete a um len; Karen le Karenni ramri ah a thongsang in a zammi ralzam pawl an zam rih thiamthiam; ralkap nih a hranhram in phaisa hal le hremtuarnnak an tuahmi a dih hlei rih lo. Tlangcungmi hna umnak ramkulh kipah nuhrin covonak tling a kan pe rih hlei lo ti a lang.
Chinram le ramchung ummi Chinmi hna nih zeidah kan ton ve?
CHRO (Chin Human Rights Organization) nih naite ah ripawt pakhat a chuah i cozah nih Chin Khrihfa hna namnet in dawpdolh a timhnak kong a tial. Thein Sein cozah hlanah rak thokmi program pawl kha cozah thar kuttang ah a thli tein a kal peng rih ko timi a langhter. Chin miphun nih kan miphun hmelchunhnak ah kan hmanmi vailam tung 13 an hrawhnak kong; biakinn saknak le remhnak kongah permit kan hal i a ngah lo lio-ah Buddhist biaknak zalong ngai in a karhnak kong; tlangcungmi hna caah thanchonak (development) ti min put in Chin hngakchia thluak an tawlnak hna kong tehna ai tel.
Chin ramkulh chungah Thein Sein cozah a kai hnu in vailam tung 4 an hrawh. Chin Khrihfami hna kha a hranhram in fial i thawhbur thawhter buin le cozah phaisa hmangin sakmi phungki sianginn le pura hi 15 hrawng a si. Cun, biaknak thleidannak kong le nuhrin covo khambuarnak kong he pehtlai in mipi nih voi 20 hrawng ca an tialmi kong a telh chih. Hi vialte thil a cangmi hi cozah le Biaknaklei Vuanci (Ministry of Religious Affairs) nawlpeknak le kuttang ah tuah dihmi an si. Hi kong hi cu thilthar a si lem lo caah tampi kan tial lai lo.
Thinphang tihnung ngai a simi thil kong a chuahpi rihmi cu Na-Ta-La sianginn kong a si. Hi sianginn hi ralkap nih tuanvo lakmi Ramrilei Vuanci (Ministry for Border Affairs) kuttang ah a um i cu komiti cu Thein Sein lila nih a hohakmi a si. Cozah chimnak ahcun hi program hi tlangcungmi hna thanchonak (development) caah tuahmi a si i kum 30 program a si e tiah an chim.
Na-Ta-La sianginn kong hi zapi nih a lenghluat lawngin kan theih. Man loin kai a si i a sianginn ah an um beh. Kawlram pumpi chungah sianginn dihlak 29 a um i cu chungahcun 9 cu Chinram ah an chiah. Ram pumpi huap in tuak tikah hika sianginn a kaimi hngakchia le a sianginn lila hi Chinram ah cheuthum cheukhat a um. Chinmi kan tamnak Sagaing Division zongah pahnih a um. Cu chungahcun Khrihfa biaknak zulh khawh a si lo i phungki ah an canter hna. An lu an kongh hna, phungki angki an hrukter hna i pali (phungki ca) an cawnter hna. Cu lawng si loin hi sianginn in an dih tikah cozah zung ah rian hmuh a si lai timi kha bia an kamhmi hna a si.
CHRO nih hi sianginn ah a kai i a celh ti lo hnu ah a zammi minung 12 biahalnak a tuah hna. A harning kong le sianginn phung an zulh khawh lo ahcun ralkap ah a hranhram in kan in tlakter hna lai ti tehna i an thihphaihning kong an chim. Cu sianginn ah luh bak cun NRC (hmatpungtin) a thar an chuahpiak hna i miphun ah Chin, biaknak ah Buddhist tiah an tial colh.
Hi program kong tha tein zoh set tikah kum 30 program a si i Kawlram ah a si a fak bikmi miphun Chin hngakchia hna an kan lakpiak lengmang ahcun kan miphun sinak a fil in a tlau kho ko lo maw? Hi kong hi cozah nih a lengah an chim, an tialmi le a chunglei thil sining taktak ai danning kha zoh tikah meithal in kah i miphun cihmih si loin khensar bantukin kan chunglei in dai tein eihmuar i cihmih asiloah dawpdolh (an unwritten policy of forced assimilation) an kan timhnak kong kha aupimi a si.
Tongzang I Hramhram In Saktermi Pura (Pho: CHRO)
Kan holh le kan ca cawnnak nawl an kan pe hlei rih lo (pek dawh kan si an ti lio lawng si rih). Biaknaklei cachuah le baibal namnak nawl zong phungning tein onh kan si hlei rih lo. A kapkap in kham kan si rihmi hi kum a sau cang tikah a poi ah chiah lo sual zong a fawite ko lo maw?
Chin ramkulh chungah ralkap battalion 14 an um i hmun 50 renglo ah hmunhma an khuar. CNF (Chin National Front) nih cozah he remdaihnak minsen a thut cang nain nizan naite ah cozah nih ralkap battalion 2 a thar in a chap than ti kan theih. Ralkap umnak paoh ah hremtuarnak, ningcang loin namnetnak le nuhrin covo phungbuarnak a um zungzal ti cu kan theih. Remdaihnak minsen thut hnu ah a thar chap cu zeidah a sullam set a si kun hnga?
Chin ramkulh cu atu tiang phihkhammi hmun (restricted zone) a si rih i ramdangmi nih kal an duh ahcun ‘permit’ dangte in hal hnu lawngah kal khawh a si. Ziah, khammi ram le miphun ah chiah kan si rih peng ko?
A luancia kum 20 chung kan zoh tikah atu bantuk ralkap tam tuk ruang le cozah nih phihkhamnak le namnetnak phunphun ruangah Chinmi kan zam kan i thek i a tlangpi in tuaknak ah minung 200,000 renglo hi ramleng ah hmun a khuar cangmi kan si lai ti a si. Tuchun ni zongah kan zam peng thiamthiam rih. Ramleng i kan zam lo hmanh ah ramchung hmundang ah kan zam rih. Chim ramkulh kan chuah tak. Cucaah, Chin ramkulh chungah minung 500,000 hrawng lawng kan taang i Kawlram pumpi ah nuai (million) pakhat fai lawng kan um lai tiah tuak a si.
Kan holh le kan ca cawnnak nawl an kan pe hlei rih lo (pek dawh kan si an ti lio lawng si rih). Biaknaklei cachuah le baibal namnak nawl zong phungning tein onh kan si hlei rih lo. A kapkap in kham kan si rihmi hi kum a sau cang tikah a poi ah chiah lo sual zong a fawite ko lo maw?
Chin ramkulh chungah ralkap battalion 14 an um i hmun 50 renglo ah hmunhma an khuar. CNF (Chin National Front) nih cozah he remdaihnak minsen a thut cang nain nizan naite ah cozah nih ralkap battalion 2 a thar in a chap than ti kan theih. Ralkap umnak paoh ah hremtuarnak, ningcang loin namnetnak le nuhrin covo phungbuarnak a um zungzal ti cu kan theih. Remdaihnak minsen thut hnu ah a thar chap cu zeidah a sullam set a si kun hnga?
Chin ramkulh cu atu tiang phihkhammi hmun (restricted zone) a si rih i ramdangmi nih kal an duh ahcun ‘permit’ dangte in hal hnu lawngah kal khawh a si. Ziah, khammi ram le miphun ah chiah kan si rih peng ko?
A luancia kum 20 chung kan zoh tikah atu bantuk ralkap tam tuk ruang le cozah nih phihkhamnak le namnetnak phunphun ruangah Chinmi kan zam kan i thek i a tlangpi in tuaknak ah minung 200,000 renglo hi ramleng ah hmun a khuar cangmi kan si lai ti a si. Tuchun ni zongah kan zam peng thiamthiam rih. Ramleng i kan zam lo hmanh ah ramchung hmundang ah kan zam rih. Chim ramkulh kan chuah tak. Cucaah, Chin ramkulh chungah minung 500,000 hrawng lawng kan taang i Kawlram pumpi ah nuai (million) pakhat fai lawng kan um lai tiah tuak a si.
Chin Khrihfa Hremhnak Kongah CHRO Le British Parliament Pawl Iton Hnu (Pho: CHRO) Cucaah Buddhist biaknak lawng bawmh i biaknak dang pawl phihkhamnak le namnetnak a tuahtu Ministry of Religious Affairs le rungrul bantukin miphun dawpdolh le cihmih aa tim ziarmi Na-Ta-La program hi cozah nih kan hrawhpiak seh tiah CHRO nih a aupimi a si. Cun, hi vuanci pahnih riantuannak caah hmanmi phaisa hi zapi zaran kainak kan sianginn thanchonak caah hmangin tlangcungmi kan holh zong cawnnak um sehlaw tiah hal chap a si. Miphun thleidannak ah hman khawhmi NRC (National Registration Card = Hmatpungtin) zong a thar in tuah hna sehlaw, miphun min le biaknak min telh ti lo dingin cozah nih thleng seh tiah aupimi a si fawn.
Chinmi milu zakhat ah sawmkua renglo cu Khrihfa kan si i Khrihfa sinak hi kan miphun hmelchunh pakhat ah kan chiah cangmi a si. Kan miphun a tlau lonak ding, cihmihmi kan si lonak ding le miphun lian deuh chungah dawpdolhmi kan si lonak dingah kan miphun sinak hmelchunh hi himbawm tein kan kilven a herh. Thein Sein cozah nih lungthin tak tein thlennak ser a duh ahcun tlangcungmi nih kan duhmi le kan miphun caah sullam a ngeimi hna kilven ding kha a upat i a zulh awk a si timi kha CHRO ripawt nih a kalpimi a si.
Thanhhlei: Hi ripawt kong he pehtlai in CHRO riantuanmi minung pali cu Bangkok, Thailand; London, UK; Oslo, Norway; Stockholm, Sweden; Geneva, Switzerland le Brussels, Belgium ah thlakhat chung khual an tlawng. Cozah nawlngeitu hna, UN riantuantu hna, EU (European Union) nawlngeitu hna le Kawlram kong he pehtlai in riantuan nawlngeitu hna an ton hna i Kawl cozah nih mipi duhning le herhning in thlennak a tuah khawhnak hnga kan miphun caah a biapi kong – a bikin in biaknak zalonnak kong- hi kan chimpiak u tiah an chimh hna. Cu lawng si loin zurup chung ummi thawngthanhbu (BBC TV, DVB TV, Radio le tadinca tampi) he biaruahnak an ngei.
_______________________________________________________________________
Van Biak Thang [ [email protected]]
Note: Hi capar cu Van Biak Thang nih The Chinland Post ah a rak tial mi chungin lak i fim mi a si.
Chinmi milu zakhat ah sawmkua renglo cu Khrihfa kan si i Khrihfa sinak hi kan miphun hmelchunh pakhat ah kan chiah cangmi a si. Kan miphun a tlau lonak ding, cihmihmi kan si lonak ding le miphun lian deuh chungah dawpdolhmi kan si lonak dingah kan miphun sinak hmelchunh hi himbawm tein kan kilven a herh. Thein Sein cozah nih lungthin tak tein thlennak ser a duh ahcun tlangcungmi nih kan duhmi le kan miphun caah sullam a ngeimi hna kilven ding kha a upat i a zulh awk a si timi kha CHRO ripawt nih a kalpimi a si.
Thanhhlei: Hi ripawt kong he pehtlai in CHRO riantuanmi minung pali cu Bangkok, Thailand; London, UK; Oslo, Norway; Stockholm, Sweden; Geneva, Switzerland le Brussels, Belgium ah thlakhat chung khual an tlawng. Cozah nawlngeitu hna, UN riantuantu hna, EU (European Union) nawlngeitu hna le Kawlram kong he pehtlai in riantuan nawlngeitu hna an ton hna i Kawl cozah nih mipi duhning le herhning in thlennak a tuah khawhnak hnga kan miphun caah a biapi kong – a bikin in biaknak zalonnak kong- hi kan chimpiak u tiah an chimh hna. Cu lawng si loin zurup chung ummi thawngthanhbu (BBC TV, DVB TV, Radio le tadinca tampi) he biaruahnak an ngei.
_______________________________________________________________________
Van Biak Thang [ [email protected]]
Note: Hi capar cu Van Biak Thang nih The Chinland Post ah a rak tial mi chungin lak i fim mi a si.