Chinmi le Thanchonak
By: Sui Hingz
Published on Thursday, 23 May 2013 19:34
Written by Pu Sui Hingz
Tangka kan ngeihmi paoh hi inn le kuang ah hrenh i chiah sawhsawh lo in Pathian nih a kan pekmi rosung ram le vawlei humhaknak, zohkhenhnak le miphun himnak ca tu ah tangka hrambunh in thanchonak rian hram thawk cang hna usih.
Nihin bantuk caan sunglawi ah biachimnak caan tha a ka petu Pathian a min ka thangthat i CACC hruaitu upa nan zapi cung ah kaa lawm. “Chinmi le ṭhanchonak kong” chim ding ka si i zeitindah kan ṭhancho khawh lai ti ka chimh hlan ah zei caah dah Chinmi hi Kawlram ah a sifak bik le Chinram hi a ṭhangcho lo bik kan si ti hi hun zoh ta hmasat hna usih.
Kan Chinram hi Taiwan le Belgium ram ngaw hrawng a si i 13,907 sq mile (36,019-stuare-kilometre) a kau i thlanglei ah Rakhine ramkulh, Nitlak thlanglei ah Bangladesh, Nichuahlei ah Sagaing Division le Magway Division, chaklei ah the Indian state of Manipur le Nitlaklei ah the Indian state of Mizoram pawl nih a¬¬n kan kulh i milu sing 5 leng nih kan umnak Pathian pekmi ro tha le a ṭhangcho kho tuk ding hmuhma khuaram fing le tlang ah kan um. Ethiopia, Africa le Middle East ram cheukhat ka phak i khua ka zoh ahcun lung bantuk, vawlei bantuk ramro car taktak, ti le tiva um lo thingkung um lonak ram bak an si i kan Chinram hi cu Pathian pekmi thluachuah ro sunglawi bak a si.
Sihmansehlaw, kan ṭhancho lonak bik a raung le a muru hi cu 100 ah 73 hi rian kan ṭuan lo ruang ah a si i kan ram ah rianṭuan lomi hi 73% kan si caah a si ko. Hramhram riantuanternak (Labor force) chung in rian a ṭuan khomi minung 100 ah 73 hi rian kan ṭuan lo tinak a si i cucaah kan ṭhancho lo le kan sifah hi a si ko. USA ah 7.9% hi rianṭuan lo an si unemployment a sang tuk an ti i an zatlang mizapi pawl an thin a phang, Japan ah 100 ah minung pa 4 lawng rian an ṭuan lo, Singapore ah cun 1.9 kan ti lai maw 100 ah pa 2 lawng rianṭuan lomi an si, Chinram cu hei tuakchunh ve hmanh.
Kan ram hi Pathian nih pekmi laksawng bak a si i a lak in a kan pe lo zohkhenh ding ah a kan pek. Sihmanhsehlaw, nihin ni ah ngaihchia kan simi cu….Pathian pekmi ro hi kan zohkhenh lo, kan kilveng lo. Kan ram kan zohkhenh le kan kilven le ṭhanchoter ding le duhdim in kan nun khawh ding hi kan rian a si.
Rian kan ṭuan lo hi Pathian pekmi ro zei ah kan rel lo a si. Ro timi cu zohkhenh ding ah pekmi kan si i zohkhenh ding hi kan rian a si. Ramleng in kan fale kuatmi lawng kan ei i rianṭuan kan huam ti lo, rianṭuan lo in tangka hmuh kan duh i, cawn lo in thiam kan duh. Rian a ṭuanmi lawng an thangcho ti philh hlah uh.
UN zong nih Kawlram miphun chung ah misifak bik ah a kan chiah, ningzak ngaingai kan si (micheu nih zei thei lo in heh tiah i uahnak ah kan hman i ramchung ramleng ah bawmhnak kan hal hna). Zeitluk hmanh in ramleng bawmhnak in kan lam pawl cu tleu le tha hmanh sehlaw ramchung ah thil chuak maw zei sipuazi hmanh a um lo i tangka tunmernak a um lo ahcun kan lam remhnak hmanh ah tangka kan ngei lai lo. Tahchunhnak ah atu JICA maw Japan i bawmhnak tangka nuai thong 9 leng hmanh hi microfinance in khuakhat ah nuai 1000 cio hmanh kan cawih hna sehlaw, zeitluk in dah rian kan ṭuan khawh lai i ramchung chuak thil kan ngeih khawh deuh hnga. Ka tahchunhnak cu sipuazi a biapit zia ka chim duhnak a si. Sipuazi hi a ho paoh nih ṭuan le tuah khawh a si zia hi a hnu deuh ah ka langhter te lai.
Zei caah dah kan si a fah i kan ṭhancho lo ti hi a ruang kan hngalh cikcek i kan i thlen a hau cang. US President Obama nih thlennak (change) tiah a aupi mi kha anmah US lawng si lo in kanmah Chin miphun zong nih ‘change’ timi ‘thlennak’ hi kan herh deuh. Motivation timi rianṭuan duhnak le lungthawhnak timi kan herh tuk. Nangmah zong motivated na si a hau i mi zong motivation an ngeih ding in naa zuam le na chim na rel a hau.
Lungthawhnak hi kan ṭhancho nakding i thazaang a kan petu le hmai ah a kan nawrtu thazaang a kan petu tha pakhat a si. Pathian nih a kan pekmi kan ram a si ko nain Lairam ah rianṭuan awk a um lo thilchuak a um lo tiah kan phunzai sawhsawh ding a si ti lo. Rianṭuan awk a tam tuk ṭuan cawk hmanh a si lo. Human resource timi minung thaazaang tu kan i za deuh lo. Brain drain a can caah brain gain si than ding in rian pawl kan ser a hau. Zeidah kan ṭuan khawh cio lai ti tu in lungrualnak he ṭuan cio kan hau cang. Zumhnak nih zei paoh a tuah khawh i zuamnak nih khoika paoh a kan phakter khawh.
Rianṭuan ka ti tikah zung i thut le dawr tuah le thazaang i ṭuan lawng khi rianṭuan a si lo. Sipuazi tuah zong rianṭuan a si. Minung 100 ah 85 cu cacawn le cathiam kan si i cu chung ah 100 ah 73 rian kan ṭuan lo timi hi cu a poi taktakmi a si.
Mirang nih never stop investing an ti. Tangka hrambunh lo in um hrimhrim hlah. Na tuh lo ahcun na zun lai lo tlawmte na tuh zong ah na zun ko lai. Cun never stop improving an ti i ṭhancho ding zeitik hmanh ah ngol hlah. Ni khat hnu ni khat that chin ding in a fa tete a si zong ah hmuitinh chia law ngol hlah. Japan pawl an ṭhanchonak bik hi “Kaizen” an timi biafang pakhat an ngei i a concept cu ni khat ni khat ṭhanchonak fa tete nih a donghnak ah cun huge advantage timi thathnemnak nganpi a chuahter an ti caah, tangka hrambunh ngol hlah ṭhancho ngol hlah usih law a donghnak ah cun kaizen timi thathnemnak nganpi kan ram ah a chuak ko lai.
Mah le thazaang bochan bute in ṭuan hna usih. Chan aa thleng chin lengmang i America hmanh nih United Nations hmanh ah tangka chuah a duh ti lo. UN zong a tha a der tuk cang lai thanchonak a tuah kho tuk lem ti lai lo. UN bawmhnak lawng hngah cu a si kho ti lo. Cun Europe ram pawl Spain te hna Greece te hna zong unemployment problem a tam tuk cang i NGO donors pawl private zong siseh cozah zong siseh a zor ngaingai lai. NGO bawmhnak pawl EU nih a thumh pah len cang i NGO bawmhnak zong ah i ngatchan ding a si hrim ti lo. Mah thazaang in ṭuan a hau. Micheu nih cun caan hi an hngak tawn. Tachunhnak ah 2015 cun thim a um lai i kan ram biatakte in aa thleng lai i ramleng bawmhnak le ṭhanchonak kan hmuh ko lai tiah an ruat tawn. Atu kan cozah nih free market economy a hman i capitalism a hman. 2015 ah NLD Daw Suu nih teinak a hmuh zong ah atu a cozah an si zong ah mah party 2 lawng an um ko i a ho nih an hmuh zong ah capitalism a duhmi le aa tlaihmi an si i sipuazi lei cun aa thlennak a um lai lo. Kawl nih “Ayinsin wada” an ti i heh tiah ramleng FDI kha an auh i ramchung ah heh tiah tangka phumnak (investment) tuah ding ah an auh hna i hi nih zeidah a chuahpi lai ti ah cun middle class minung an tlau dih lai. A rummi an rum chin lai i a si fakmi le rian a ṭuan huam lomi cu sifah chin a si lai caah nihin te i tangka hram a bunhmi le rian a ṭuanmi minung le miphun le ram cu an ṭhangcho ko lai. Teinak le hlawhtlinnak na hmuhmi hrawh a duhmi an um lai nain na thachonnak cu a kham khotu an um lai lo. Nihin khoika dah kan dir i khoika dah kan kal lai tiah ruah a hau.
Rian kan ṭuan lawng ah kan ram le kan miphun kan thangcho lai. Ṭhancho kan ti tikah a phunphun in a um i fimnak lei ca le nunphung le khuaram huncho le minung ṭhancho lei ti in a phunphun a um i Chinmi nih kan chamhbau bikmi cu sipuazilei ah kan chamhbau ngaite….. Miphun dang kan dawi khawh hna nakding ah cun anmah bantuk in sipuazi kan tuah thiam ve a hau. Sipuazi a that lo ahcun ṭhancho lo kha a si ko. Sipuazi kan tuah ve hrimhrim a hau. Sipuazi kan tuah lo ahcun mi kan tluk hna lai lo. Tangka an rak serning hrimhrim hi sipuazi tuah lo ahcun minung le ram hi ṭhancho khawh a si lo. Tangka hi na ngeih zat hram na bunh a hau.
Tangka hi zeitindah an ser timi tlawmpal ka chim ta hmanh lai.
Modern Money Mechanics ah “Fractional Reserve” banking system hi an hman tikah Cozah nih a ram caah a tuak i tahchunhnak ah tukum cu nuai 1000 tangka ka herh a ti tikah Central bank ah request a tuah i, cun Central bank nih cozah sin ah bond nuai 1000 man cawk ding ah a hal tikah cozah nih catlap dawh taktak cung ah nuai 1000 kha a tial i cu catlap cu a dawh taktak in a chuah (print) i treasury bond tiah min a pek. Bank nih cu nuai 1000 cu a ser i bank reserve ah a chiah i bank i system ah 10% hi chiah lengmang a hauh tikah nuai 100 hi tonh lo ding in bank ah a um a hau (vawlei cung bank paohpaoh aa khat dih). Cucaah a tangmi 900 hi cawih ding ah a chiah i nuai 900 hi a cawih tik hna ah interest kum khat ah 15% a hal hna tikah nuai 900 a cawihmi hna kha a cawitu mizapi nih nuai 1035 cham a hau, asinain ram pumpi ah a ummi le cawihmi tangka cu a zapi ah nuai 900 lawng a si i bank cham a herhmi nuai 135 hi a um lomi tangka a kan hal caah sipuazi tuah i ramchung chuak thil heh tiah ramleng ah zuar i tangka kha kawl i a miak kha hlawh i cham a si. Cucaah sipuazi kan tuah thiam lo ahcun leiba kan ngei lengmang lai i kan si a fak zungzal ko lai, kan thangcho lai lo. Thil a umtuning hrimhrim ah sipuazi tuah hrimhrim hi a rak herh.
Rian kan ṭuan lo tikah kan identity kan thlau i kan personality cu zeidah a si kun? Minung pakhat i a personality cu zeidah a ṭuan i zeidah a si timi cung ah pei aa hngatchan cu. Who am I? What am I? zei bantuk ziaza in dah kan nun i zei bantuk thatnak dah kan tuah, zeidah kan ruah i zeidah kan i nunpimi a si? Nihin ah kan ruah cio a hau i Pathian pekmi ro hi a sawhsawh ah chia ti lo in zokhenh ding kan rian a si cang. Tuan i thawk cang hna usih.
Nihin kan ram ah ṭuan awk a tha lai tiah ka ruahmi minute 25 lawng caan a um caah rian phun 2 te in ka chuahpi lai, Farthling kong chim ka duh. (Resin & Gum Rosin) Kan hnu kum 3 hrawng ah Laitlang ka rak kai i khua ka zoh lengmang tikah far kung tampi hmunkip ah ka hmuh tikah Chinmi kan i cawmnak a si lai ti ka zumh i Chin cozah sin ah ka rak sawk. Kum 2 chung cu an ka reject i kum thumnak ah Kawl kampani pakhat nih an rak sawk ve i an ka auh than, cun Taluk Kampani pakhat zong nih NayPyiTaw ah a rak sawk ve nain an auh tik hna ah an ra than ti lo. Cu Kawl kampani pakhat le kanmah tu cu Central cozah nih ṭuannak nawl an kan pek veve. Kannih nih kan rak sawkmi hi Chinmi zapi huap in ṭuanṭi ding ah Chin mizapi ai-awh in kan rak sawkmi a si i, kanmah pumpak kampani ca ah sawkmi a si lo caah, nihin ah share kan auh cang i minung pakhat nih ting khathnih ti in duhzat in share cawk khawh cio a si lai. Hi zong hi ram le miphun ca ah rianṭuan a si. Share tam bik a thawhmi le management a ṭuan kho ding minung 15 hi BOD ah thim an si lai i rianṭuan a si lai nan kut chung ah kan ap cang hna. Khuakip in minung pa 5 in 10 hrawng i tel khawh ahcun Chinmi nih kampani nganpi kan ngei kho lai i Myanmar Stock Exchange zong ah nikhat ah tar (listed) kan si ve te hnga. Rak i tel cio uh law Chinmi nih a dong kho ti lomi ngeihchiah pakhat a si. Kachin ram ah Jade a chuah bantuk in kan nih zong nih mansung taktakmi thilchuak kan ngei ve ko, a hman le a tuahzia kan rak thiam lo ca tu ah a si.
Hika ah pakhat chim ka duhmi cu kan cozah nih zekuat sipuazi timi Market economy policy an hman cang caah Chinmi nih kan ram kan humhim le kilven a haumi cu a bik in pawngkam he i pehtlaih ning (ecosystem) le pawngkam umtuning (environment) policy pawl nih kan ram le kan miphun hrawkhral lo in, kan i kilven a hau hrimhrim ko awareness raising kan tuah a hau. Cu bantuk thiamthiam in a biapi tuk ah ka ruahmi cu kan Chin National Interest (CNI) (kan miphun le ram ca santlaihnak le a miak) ca ah le kan Chin National Security (CNS) kan miphun le ram himnak le hnangamnak caah zeitik hmanh ah ramleng le miphun dang pawl kha tonghter hrimhrim lo bak a herh.
CNF le CNP nan lung ah a cam bantuk in CNI le CNS hi zeitik hmanh ah philh lo a hau. Nan rian kan rian a si. Hihi Pathian sermi thil hna kan zohkhenh a si. A herh lo ah sermi thil hna hi pumpak hlawknak ah aho paoh nih hrawkhral lo in kilven ding hi kan ṭuanvo a si. Tahchunhnak ah kan thing thatha (thinghak le tlor) pawl cinpiak um lo in heh tiah an hau i Kawl pawl nih an lak dih ti bantuk, kan thing thatha le kan ngeihchun resources pawl hi Kawl pawl le ramdang FDI le miphun dang pawl kut ah phakter lo in kanmah Chinmi caah anmah nakin kanmah caah, thahnem tam deuh a um a hau ti kha ka chim duhnak a si. Kan ram i kokek in kan i ngeihmi ro thil hi Kawl pawl rat riangmang i kuli ah an kan hman lai i kan ngeihchiah an lak dih lai kan vawlei an ta a si dih lai kan i ralring lo ahcun. Cucaah Pathian nih a kan pekmi kan Chinram dawh hi a humhimnak ah le a ṭhancho khawh nakding ah ṭuanvo la cio hna usih. Atu acozah nih a pekmi hna Kawl kampani nih fawitehlek in mizapi nih nan luhter hna ahcun far kung an i cinmi paoh hi anmah ta a si dihte lai i nan khua, nan ram, na hmunhma nan vawlei an kut chung ah a phanhte lai caah atu nai ka chimmi CNI le CNS hi philh hrimhrim hlah uh law Chinmi zapi i hrawmh ding in kan tuahcimi kampani ah hrambunh cio uh ṭuan cio uh law kan ram chuak thil hi kan miphun ca ah siseh law kan ram ṭhanchonak hram si hram seh.
Nihin Chinmi kan i ralrin lo ahcun kan khua kan ram kan vawlei pawl mi phundang kut chung ah a phan dih lai, kan ramchuak thil mansung farthling tibantuk zong a lak in an sin ah a phanh dih lai caah kan fim a hau cang/ kan tanti a hau cang.
1. Zuatkhalhnak le Cinthlaknak (Livestock & Agriculture)
Chinmi nih ramleng i kan fale sin in cawmchomnak tangka tam bik kan hmuh nain hlawhnak in a tam bik zaran nih kan hmuhnak cu zuatkhalnak in a si. Cucaah ar, vok, meheh, caw, naa le sia ti in satil tampi in zuat i Mizoram hi kan target si seh law, lam an kan pemhpiak thluahmah cang i zuatkhalhnak hi kan ca ah zaran nih ṭuan khawhmi rian an si. Fak deuh in tangka cawi i tam deuh in zuat ding an si. Tampi kan zuat khawh ahcun export kan tuah khawh lai i tahchunhnak ah cawsakuang, siasakuang ti bantuk sehzung kan dirh khawh lai. Microfinance in bank le NGO ah tangka cawi i fak deuh in ṭuan a hau.
Cun cinthlaknak hi a pathumnak hlawh kan hmuh nakding a si. Caansau a nguhmi cinthlaknak hi kan herh ko. (Sustainable agriculture) Chinram ah cin awk a tha khomi thil tampi a um i cu lak ah kumsau caah Olive, tlor, eucalypt, hmui-thing (agarwood), tit-e pawl an um bantuk in thingthei le anhnah pawl zong hi kan cin huam taktak ahcun market tampi a um. Tahchunhnak ah thingbawnbok hi Mirang nih tamarillo asiloah tree tomato asiloah dutch eggplant an ti i Europe hoi hna ahcun Peru nih export an tuah i Europe vialte nih an ei vitamin a tha tuk an ti i an duh tuk. Cun Amla kan timi khuhlu zong hi kan Chinram ta hi tlang cung ah a khomi a si caah vitamin C he aa khat dih i kan pum nih zawtnak doh khawhnak thazaang a ngeih caah ramkip ah kuat khawh a si ve thiamthiam. Cun raa zong hi Mirang nih hamony an ti i vitamin a tha tuk i an duh ngai, ramleng ah kuat khawh thiamthaim a si. Hi thingbawnbawk, ra le khuhlu hi kanmah kampani zong nih kan cawk i vawlei cung ah market a ummi kan ramchuak thil pawl an si.
Zeidah kan cin i zeidah kan zuat ah a that bik lai timi hngalhnak ah seminar tehna tuah ahcun kan ram ah hin atu zuatkhalhnak le cinthlaknak inntung thlurpi (Agriculture and livestock institute) maw Sianghleirun (university) maw um seh law cun thilti khawh hmanthiamnak (capacity building) hna hi i tuah kho lengmang usih law kan ram chuak thil paoh hi ramleng ah a lar kho ve ko hnga.
Cun ka lung ah a chuak ngaimi thil dang pakhat cu ‘wa-uh’ kan timi tawlreba asiloah Mirang nih tellinga potato asiloah elephant yam/white yam an timi khi Chin ram ah kokek in a rak kheumi a si i mah tawlreba tampi kan cin khawh taktak ahcun zapi thawhmi (share in processing) tuahnak sehzung dirh khawh colh a si. Hihi tawlreba hi sadeu (Kawl holh in cun atatuh) ah an hman i Japan le America i thonginn hoi hna ahcun ni fa an pek hna. Ka rak ei bal ve. A thaw i ei ka ah cun sa ah ruah a si ko, sa-dat protein aa tel. Tuchan hoi hna ah cun veggie kan ti lai maw vegetarian an tam chin lengmang cang i organic a simi hi tawlreba hi cu premium hmanh ah tuah i zungzal zuar khawh ding phun a si i kan ram ah kokek in a kheuh khawh caah kan van a tha i thazaang tampi chuah in hunchonak zung (development zone) pakhat zong tuah in tangka tlawmpal cio chuah in ṭuan awk tlak rian ngaingai a si. Atu ah cun Mandalay ah an kuat i Mandalay in Taluk ram ah a kal i kan ram chuak kan hman thiam lo caah a poi tuk. Tuluk ram tiang a phanhnak ding a karlak ah mi tam tuk nih tangka an ei. Kan ram ah process tuah in kan ram chung zapi hmanh ah kan zuar khawh lai. Process tuah hnu ah cun a rawk kho ti lo i caan saupi chiah khawh le fawite in chuan le ei khawh a si caah thil tha tuk a si tiah ka ruah. A za tawk in nan cin khawh ahcun Hakha ah sehzung kan tuah lai.
Ṭuan ah ka chim cang bantuk i Agriculture and livestock institute maw university maw a rannak in kanmah thazaang in kan sak lai kan dirh lai, Cun human resources development through business education, vocational trainings, and environmental awareness pawl hi ram ṭhanchonak taktak ah tuah kan hau cang. Cun a donghnak ah chim ka duhmi cu ngunkhuai hi felte in pe hna usih. Pumpak ngunkhuai zong thilri ngunkhuai zong hi felte in pe hna usih. Caesar ta cu Caesar pek si seh law Pathian ta cu Pathian pek siseh, a ti bantuk in ngunkhuai kan pek ahcun kan cozah zong a thang lai i cheuhra cheukhat kan pek bantuk in Pathian nih kan ram le kan miphun thanchonak a kan pek lai.
Bible tuanbia ah (Matthew 25:13-30). ah mi pa pakhat nih a riantuan pathum a auh hna i tangka fang 5 le fang 2 le fang khat a pek hna i zei tuah lo in vawlei ah a phummi pakhat muihnak ah an hlawnh i tangka hram a bunh i rian a tuanmi pakhat mah pahrang fangkhat kha a chap ti kan hmuh caah kan ngeihmi tangka hi inn chung ah chiah sawhsawh lo in tangka hram bunh cang hna usih, rianṭuan cang hna usih tiah kan sawm hna. Rome 13:1 ah Mirang in “Be a good citizen. So live responsibly as a citizen” ti a si bantuk in kan ram ca ah rammi tha (good citizen) si i zuam cio hna usih. Biaknak lei le ṭhanchonak nan pehtlaihter cu, thil tha tuk a si i Pathian zumh bute in le Pathian pekmi kan ro kan ram ca ah thanchonak riantuan cio cang hna usih tiah sawm bu in ka bia ka donghter.
Mirang nih an chim ning ah cun phungchim tikah le biachim ngaih tikah kan uarmi, kan duhmi thil/bia a um ahcun 1% hi kan i cinken ti a si. Nihin ah ka chimmi hi 1% si lo in bia pa 5 in cah kan duh hna.
undefined
By: Sui Hingz
Published on Thursday, 23 May 2013 19:34
Written by Pu Sui Hingz
Tangka kan ngeihmi paoh hi inn le kuang ah hrenh i chiah sawhsawh lo in Pathian nih a kan pekmi rosung ram le vawlei humhaknak, zohkhenhnak le miphun himnak ca tu ah tangka hrambunh in thanchonak rian hram thawk cang hna usih.
Nihin bantuk caan sunglawi ah biachimnak caan tha a ka petu Pathian a min ka thangthat i CACC hruaitu upa nan zapi cung ah kaa lawm. “Chinmi le ṭhanchonak kong” chim ding ka si i zeitindah kan ṭhancho khawh lai ti ka chimh hlan ah zei caah dah Chinmi hi Kawlram ah a sifak bik le Chinram hi a ṭhangcho lo bik kan si ti hi hun zoh ta hmasat hna usih.
Kan Chinram hi Taiwan le Belgium ram ngaw hrawng a si i 13,907 sq mile (36,019-stuare-kilometre) a kau i thlanglei ah Rakhine ramkulh, Nitlak thlanglei ah Bangladesh, Nichuahlei ah Sagaing Division le Magway Division, chaklei ah the Indian state of Manipur le Nitlaklei ah the Indian state of Mizoram pawl nih a¬¬n kan kulh i milu sing 5 leng nih kan umnak Pathian pekmi ro tha le a ṭhangcho kho tuk ding hmuhma khuaram fing le tlang ah kan um. Ethiopia, Africa le Middle East ram cheukhat ka phak i khua ka zoh ahcun lung bantuk, vawlei bantuk ramro car taktak, ti le tiva um lo thingkung um lonak ram bak an si i kan Chinram hi cu Pathian pekmi thluachuah ro sunglawi bak a si.
Sihmansehlaw, kan ṭhancho lonak bik a raung le a muru hi cu 100 ah 73 hi rian kan ṭuan lo ruang ah a si i kan ram ah rianṭuan lomi hi 73% kan si caah a si ko. Hramhram riantuanternak (Labor force) chung in rian a ṭuan khomi minung 100 ah 73 hi rian kan ṭuan lo tinak a si i cucaah kan ṭhancho lo le kan sifah hi a si ko. USA ah 7.9% hi rianṭuan lo an si unemployment a sang tuk an ti i an zatlang mizapi pawl an thin a phang, Japan ah 100 ah minung pa 4 lawng rian an ṭuan lo, Singapore ah cun 1.9 kan ti lai maw 100 ah pa 2 lawng rianṭuan lomi an si, Chinram cu hei tuakchunh ve hmanh.
Kan ram hi Pathian nih pekmi laksawng bak a si i a lak in a kan pe lo zohkhenh ding ah a kan pek. Sihmanhsehlaw, nihin ni ah ngaihchia kan simi cu….Pathian pekmi ro hi kan zohkhenh lo, kan kilveng lo. Kan ram kan zohkhenh le kan kilven le ṭhanchoter ding le duhdim in kan nun khawh ding hi kan rian a si.
Rian kan ṭuan lo hi Pathian pekmi ro zei ah kan rel lo a si. Ro timi cu zohkhenh ding ah pekmi kan si i zohkhenh ding hi kan rian a si. Ramleng in kan fale kuatmi lawng kan ei i rianṭuan kan huam ti lo, rianṭuan lo in tangka hmuh kan duh i, cawn lo in thiam kan duh. Rian a ṭuanmi lawng an thangcho ti philh hlah uh.
UN zong nih Kawlram miphun chung ah misifak bik ah a kan chiah, ningzak ngaingai kan si (micheu nih zei thei lo in heh tiah i uahnak ah kan hman i ramchung ramleng ah bawmhnak kan hal hna). Zeitluk hmanh in ramleng bawmhnak in kan lam pawl cu tleu le tha hmanh sehlaw ramchung ah thil chuak maw zei sipuazi hmanh a um lo i tangka tunmernak a um lo ahcun kan lam remhnak hmanh ah tangka kan ngei lai lo. Tahchunhnak ah atu JICA maw Japan i bawmhnak tangka nuai thong 9 leng hmanh hi microfinance in khuakhat ah nuai 1000 cio hmanh kan cawih hna sehlaw, zeitluk in dah rian kan ṭuan khawh lai i ramchung chuak thil kan ngeih khawh deuh hnga. Ka tahchunhnak cu sipuazi a biapit zia ka chim duhnak a si. Sipuazi hi a ho paoh nih ṭuan le tuah khawh a si zia hi a hnu deuh ah ka langhter te lai.
Zei caah dah kan si a fah i kan ṭhancho lo ti hi a ruang kan hngalh cikcek i kan i thlen a hau cang. US President Obama nih thlennak (change) tiah a aupi mi kha anmah US lawng si lo in kanmah Chin miphun zong nih ‘change’ timi ‘thlennak’ hi kan herh deuh. Motivation timi rianṭuan duhnak le lungthawhnak timi kan herh tuk. Nangmah zong motivated na si a hau i mi zong motivation an ngeih ding in naa zuam le na chim na rel a hau.
Lungthawhnak hi kan ṭhancho nakding i thazaang a kan petu le hmai ah a kan nawrtu thazaang a kan petu tha pakhat a si. Pathian nih a kan pekmi kan ram a si ko nain Lairam ah rianṭuan awk a um lo thilchuak a um lo tiah kan phunzai sawhsawh ding a si ti lo. Rianṭuan awk a tam tuk ṭuan cawk hmanh a si lo. Human resource timi minung thaazaang tu kan i za deuh lo. Brain drain a can caah brain gain si than ding in rian pawl kan ser a hau. Zeidah kan ṭuan khawh cio lai ti tu in lungrualnak he ṭuan cio kan hau cang. Zumhnak nih zei paoh a tuah khawh i zuamnak nih khoika paoh a kan phakter khawh.
Rianṭuan ka ti tikah zung i thut le dawr tuah le thazaang i ṭuan lawng khi rianṭuan a si lo. Sipuazi tuah zong rianṭuan a si. Minung 100 ah 85 cu cacawn le cathiam kan si i cu chung ah 100 ah 73 rian kan ṭuan lo timi hi cu a poi taktakmi a si.
Mirang nih never stop investing an ti. Tangka hrambunh lo in um hrimhrim hlah. Na tuh lo ahcun na zun lai lo tlawmte na tuh zong ah na zun ko lai. Cun never stop improving an ti i ṭhancho ding zeitik hmanh ah ngol hlah. Ni khat hnu ni khat that chin ding in a fa tete a si zong ah hmuitinh chia law ngol hlah. Japan pawl an ṭhanchonak bik hi “Kaizen” an timi biafang pakhat an ngei i a concept cu ni khat ni khat ṭhanchonak fa tete nih a donghnak ah cun huge advantage timi thathnemnak nganpi a chuahter an ti caah, tangka hrambunh ngol hlah ṭhancho ngol hlah usih law a donghnak ah cun kaizen timi thathnemnak nganpi kan ram ah a chuak ko lai.
Mah le thazaang bochan bute in ṭuan hna usih. Chan aa thleng chin lengmang i America hmanh nih United Nations hmanh ah tangka chuah a duh ti lo. UN zong a tha a der tuk cang lai thanchonak a tuah kho tuk lem ti lai lo. UN bawmhnak lawng hngah cu a si kho ti lo. Cun Europe ram pawl Spain te hna Greece te hna zong unemployment problem a tam tuk cang i NGO donors pawl private zong siseh cozah zong siseh a zor ngaingai lai. NGO bawmhnak pawl EU nih a thumh pah len cang i NGO bawmhnak zong ah i ngatchan ding a si hrim ti lo. Mah thazaang in ṭuan a hau. Micheu nih cun caan hi an hngak tawn. Tachunhnak ah 2015 cun thim a um lai i kan ram biatakte in aa thleng lai i ramleng bawmhnak le ṭhanchonak kan hmuh ko lai tiah an ruat tawn. Atu kan cozah nih free market economy a hman i capitalism a hman. 2015 ah NLD Daw Suu nih teinak a hmuh zong ah atu a cozah an si zong ah mah party 2 lawng an um ko i a ho nih an hmuh zong ah capitalism a duhmi le aa tlaihmi an si i sipuazi lei cun aa thlennak a um lai lo. Kawl nih “Ayinsin wada” an ti i heh tiah ramleng FDI kha an auh i ramchung ah heh tiah tangka phumnak (investment) tuah ding ah an auh hna i hi nih zeidah a chuahpi lai ti ah cun middle class minung an tlau dih lai. A rummi an rum chin lai i a si fakmi le rian a ṭuan huam lomi cu sifah chin a si lai caah nihin te i tangka hram a bunhmi le rian a ṭuanmi minung le miphun le ram cu an ṭhangcho ko lai. Teinak le hlawhtlinnak na hmuhmi hrawh a duhmi an um lai nain na thachonnak cu a kham khotu an um lai lo. Nihin khoika dah kan dir i khoika dah kan kal lai tiah ruah a hau.
Rian kan ṭuan lawng ah kan ram le kan miphun kan thangcho lai. Ṭhancho kan ti tikah a phunphun in a um i fimnak lei ca le nunphung le khuaram huncho le minung ṭhancho lei ti in a phunphun a um i Chinmi nih kan chamhbau bikmi cu sipuazilei ah kan chamhbau ngaite….. Miphun dang kan dawi khawh hna nakding ah cun anmah bantuk in sipuazi kan tuah thiam ve a hau. Sipuazi a that lo ahcun ṭhancho lo kha a si ko. Sipuazi kan tuah ve hrimhrim a hau. Sipuazi kan tuah lo ahcun mi kan tluk hna lai lo. Tangka an rak serning hrimhrim hi sipuazi tuah lo ahcun minung le ram hi ṭhancho khawh a si lo. Tangka hi na ngeih zat hram na bunh a hau.
Tangka hi zeitindah an ser timi tlawmpal ka chim ta hmanh lai.
Modern Money Mechanics ah “Fractional Reserve” banking system hi an hman tikah Cozah nih a ram caah a tuak i tahchunhnak ah tukum cu nuai 1000 tangka ka herh a ti tikah Central bank ah request a tuah i, cun Central bank nih cozah sin ah bond nuai 1000 man cawk ding ah a hal tikah cozah nih catlap dawh taktak cung ah nuai 1000 kha a tial i cu catlap cu a dawh taktak in a chuah (print) i treasury bond tiah min a pek. Bank nih cu nuai 1000 cu a ser i bank reserve ah a chiah i bank i system ah 10% hi chiah lengmang a hauh tikah nuai 100 hi tonh lo ding in bank ah a um a hau (vawlei cung bank paohpaoh aa khat dih). Cucaah a tangmi 900 hi cawih ding ah a chiah i nuai 900 hi a cawih tik hna ah interest kum khat ah 15% a hal hna tikah nuai 900 a cawihmi hna kha a cawitu mizapi nih nuai 1035 cham a hau, asinain ram pumpi ah a ummi le cawihmi tangka cu a zapi ah nuai 900 lawng a si i bank cham a herhmi nuai 135 hi a um lomi tangka a kan hal caah sipuazi tuah i ramchung chuak thil heh tiah ramleng ah zuar i tangka kha kawl i a miak kha hlawh i cham a si. Cucaah sipuazi kan tuah thiam lo ahcun leiba kan ngei lengmang lai i kan si a fak zungzal ko lai, kan thangcho lai lo. Thil a umtuning hrimhrim ah sipuazi tuah hrimhrim hi a rak herh.
Rian kan ṭuan lo tikah kan identity kan thlau i kan personality cu zeidah a si kun? Minung pakhat i a personality cu zeidah a ṭuan i zeidah a si timi cung ah pei aa hngatchan cu. Who am I? What am I? zei bantuk ziaza in dah kan nun i zei bantuk thatnak dah kan tuah, zeidah kan ruah i zeidah kan i nunpimi a si? Nihin ah kan ruah cio a hau i Pathian pekmi ro hi a sawhsawh ah chia ti lo in zokhenh ding kan rian a si cang. Tuan i thawk cang hna usih.
Nihin kan ram ah ṭuan awk a tha lai tiah ka ruahmi minute 25 lawng caan a um caah rian phun 2 te in ka chuahpi lai, Farthling kong chim ka duh. (Resin & Gum Rosin) Kan hnu kum 3 hrawng ah Laitlang ka rak kai i khua ka zoh lengmang tikah far kung tampi hmunkip ah ka hmuh tikah Chinmi kan i cawmnak a si lai ti ka zumh i Chin cozah sin ah ka rak sawk. Kum 2 chung cu an ka reject i kum thumnak ah Kawl kampani pakhat nih an rak sawk ve i an ka auh than, cun Taluk Kampani pakhat zong nih NayPyiTaw ah a rak sawk ve nain an auh tik hna ah an ra than ti lo. Cu Kawl kampani pakhat le kanmah tu cu Central cozah nih ṭuannak nawl an kan pek veve. Kannih nih kan rak sawkmi hi Chinmi zapi huap in ṭuanṭi ding ah Chin mizapi ai-awh in kan rak sawkmi a si i, kanmah pumpak kampani ca ah sawkmi a si lo caah, nihin ah share kan auh cang i minung pakhat nih ting khathnih ti in duhzat in share cawk khawh cio a si lai. Hi zong hi ram le miphun ca ah rianṭuan a si. Share tam bik a thawhmi le management a ṭuan kho ding minung 15 hi BOD ah thim an si lai i rianṭuan a si lai nan kut chung ah kan ap cang hna. Khuakip in minung pa 5 in 10 hrawng i tel khawh ahcun Chinmi nih kampani nganpi kan ngei kho lai i Myanmar Stock Exchange zong ah nikhat ah tar (listed) kan si ve te hnga. Rak i tel cio uh law Chinmi nih a dong kho ti lomi ngeihchiah pakhat a si. Kachin ram ah Jade a chuah bantuk in kan nih zong nih mansung taktakmi thilchuak kan ngei ve ko, a hman le a tuahzia kan rak thiam lo ca tu ah a si.
Hika ah pakhat chim ka duhmi cu kan cozah nih zekuat sipuazi timi Market economy policy an hman cang caah Chinmi nih kan ram kan humhim le kilven a haumi cu a bik in pawngkam he i pehtlaih ning (ecosystem) le pawngkam umtuning (environment) policy pawl nih kan ram le kan miphun hrawkhral lo in, kan i kilven a hau hrimhrim ko awareness raising kan tuah a hau. Cu bantuk thiamthiam in a biapi tuk ah ka ruahmi cu kan Chin National Interest (CNI) (kan miphun le ram ca santlaihnak le a miak) ca ah le kan Chin National Security (CNS) kan miphun le ram himnak le hnangamnak caah zeitik hmanh ah ramleng le miphun dang pawl kha tonghter hrimhrim lo bak a herh.
CNF le CNP nan lung ah a cam bantuk in CNI le CNS hi zeitik hmanh ah philh lo a hau. Nan rian kan rian a si. Hihi Pathian sermi thil hna kan zohkhenh a si. A herh lo ah sermi thil hna hi pumpak hlawknak ah aho paoh nih hrawkhral lo in kilven ding hi kan ṭuanvo a si. Tahchunhnak ah kan thing thatha (thinghak le tlor) pawl cinpiak um lo in heh tiah an hau i Kawl pawl nih an lak dih ti bantuk, kan thing thatha le kan ngeihchun resources pawl hi Kawl pawl le ramdang FDI le miphun dang pawl kut ah phakter lo in kanmah Chinmi caah anmah nakin kanmah caah, thahnem tam deuh a um a hau ti kha ka chim duhnak a si. Kan ram i kokek in kan i ngeihmi ro thil hi Kawl pawl rat riangmang i kuli ah an kan hman lai i kan ngeihchiah an lak dih lai kan vawlei an ta a si dih lai kan i ralring lo ahcun. Cucaah Pathian nih a kan pekmi kan Chinram dawh hi a humhimnak ah le a ṭhancho khawh nakding ah ṭuanvo la cio hna usih. Atu acozah nih a pekmi hna Kawl kampani nih fawitehlek in mizapi nih nan luhter hna ahcun far kung an i cinmi paoh hi anmah ta a si dihte lai i nan khua, nan ram, na hmunhma nan vawlei an kut chung ah a phanhte lai caah atu nai ka chimmi CNI le CNS hi philh hrimhrim hlah uh law Chinmi zapi i hrawmh ding in kan tuahcimi kampani ah hrambunh cio uh ṭuan cio uh law kan ram chuak thil hi kan miphun ca ah siseh law kan ram ṭhanchonak hram si hram seh.
Nihin Chinmi kan i ralrin lo ahcun kan khua kan ram kan vawlei pawl mi phundang kut chung ah a phan dih lai, kan ramchuak thil mansung farthling tibantuk zong a lak in an sin ah a phanh dih lai caah kan fim a hau cang/ kan tanti a hau cang.
1. Zuatkhalhnak le Cinthlaknak (Livestock & Agriculture)
Chinmi nih ramleng i kan fale sin in cawmchomnak tangka tam bik kan hmuh nain hlawhnak in a tam bik zaran nih kan hmuhnak cu zuatkhalnak in a si. Cucaah ar, vok, meheh, caw, naa le sia ti in satil tampi in zuat i Mizoram hi kan target si seh law, lam an kan pemhpiak thluahmah cang i zuatkhalhnak hi kan ca ah zaran nih ṭuan khawhmi rian an si. Fak deuh in tangka cawi i tam deuh in zuat ding an si. Tampi kan zuat khawh ahcun export kan tuah khawh lai i tahchunhnak ah cawsakuang, siasakuang ti bantuk sehzung kan dirh khawh lai. Microfinance in bank le NGO ah tangka cawi i fak deuh in ṭuan a hau.
Cun cinthlaknak hi a pathumnak hlawh kan hmuh nakding a si. Caansau a nguhmi cinthlaknak hi kan herh ko. (Sustainable agriculture) Chinram ah cin awk a tha khomi thil tampi a um i cu lak ah kumsau caah Olive, tlor, eucalypt, hmui-thing (agarwood), tit-e pawl an um bantuk in thingthei le anhnah pawl zong hi kan cin huam taktak ahcun market tampi a um. Tahchunhnak ah thingbawnbok hi Mirang nih tamarillo asiloah tree tomato asiloah dutch eggplant an ti i Europe hoi hna ahcun Peru nih export an tuah i Europe vialte nih an ei vitamin a tha tuk an ti i an duh tuk. Cun Amla kan timi khuhlu zong hi kan Chinram ta hi tlang cung ah a khomi a si caah vitamin C he aa khat dih i kan pum nih zawtnak doh khawhnak thazaang a ngeih caah ramkip ah kuat khawh a si ve thiamthiam. Cun raa zong hi Mirang nih hamony an ti i vitamin a tha tuk i an duh ngai, ramleng ah kuat khawh thiamthaim a si. Hi thingbawnbawk, ra le khuhlu hi kanmah kampani zong nih kan cawk i vawlei cung ah market a ummi kan ramchuak thil pawl an si.
Zeidah kan cin i zeidah kan zuat ah a that bik lai timi hngalhnak ah seminar tehna tuah ahcun kan ram ah hin atu zuatkhalhnak le cinthlaknak inntung thlurpi (Agriculture and livestock institute) maw Sianghleirun (university) maw um seh law cun thilti khawh hmanthiamnak (capacity building) hna hi i tuah kho lengmang usih law kan ram chuak thil paoh hi ramleng ah a lar kho ve ko hnga.
Cun ka lung ah a chuak ngaimi thil dang pakhat cu ‘wa-uh’ kan timi tawlreba asiloah Mirang nih tellinga potato asiloah elephant yam/white yam an timi khi Chin ram ah kokek in a rak kheumi a si i mah tawlreba tampi kan cin khawh taktak ahcun zapi thawhmi (share in processing) tuahnak sehzung dirh khawh colh a si. Hihi tawlreba hi sadeu (Kawl holh in cun atatuh) ah an hman i Japan le America i thonginn hoi hna ahcun ni fa an pek hna. Ka rak ei bal ve. A thaw i ei ka ah cun sa ah ruah a si ko, sa-dat protein aa tel. Tuchan hoi hna ah cun veggie kan ti lai maw vegetarian an tam chin lengmang cang i organic a simi hi tawlreba hi cu premium hmanh ah tuah i zungzal zuar khawh ding phun a si i kan ram ah kokek in a kheuh khawh caah kan van a tha i thazaang tampi chuah in hunchonak zung (development zone) pakhat zong tuah in tangka tlawmpal cio chuah in ṭuan awk tlak rian ngaingai a si. Atu ah cun Mandalay ah an kuat i Mandalay in Taluk ram ah a kal i kan ram chuak kan hman thiam lo caah a poi tuk. Tuluk ram tiang a phanhnak ding a karlak ah mi tam tuk nih tangka an ei. Kan ram ah process tuah in kan ram chung zapi hmanh ah kan zuar khawh lai. Process tuah hnu ah cun a rawk kho ti lo i caan saupi chiah khawh le fawite in chuan le ei khawh a si caah thil tha tuk a si tiah ka ruah. A za tawk in nan cin khawh ahcun Hakha ah sehzung kan tuah lai.
Ṭuan ah ka chim cang bantuk i Agriculture and livestock institute maw university maw a rannak in kanmah thazaang in kan sak lai kan dirh lai, Cun human resources development through business education, vocational trainings, and environmental awareness pawl hi ram ṭhanchonak taktak ah tuah kan hau cang. Cun a donghnak ah chim ka duhmi cu ngunkhuai hi felte in pe hna usih. Pumpak ngunkhuai zong thilri ngunkhuai zong hi felte in pe hna usih. Caesar ta cu Caesar pek si seh law Pathian ta cu Pathian pek siseh, a ti bantuk in ngunkhuai kan pek ahcun kan cozah zong a thang lai i cheuhra cheukhat kan pek bantuk in Pathian nih kan ram le kan miphun thanchonak a kan pek lai.
Bible tuanbia ah (Matthew 25:13-30). ah mi pa pakhat nih a riantuan pathum a auh hna i tangka fang 5 le fang 2 le fang khat a pek hna i zei tuah lo in vawlei ah a phummi pakhat muihnak ah an hlawnh i tangka hram a bunh i rian a tuanmi pakhat mah pahrang fangkhat kha a chap ti kan hmuh caah kan ngeihmi tangka hi inn chung ah chiah sawhsawh lo in tangka hram bunh cang hna usih, rianṭuan cang hna usih tiah kan sawm hna. Rome 13:1 ah Mirang in “Be a good citizen. So live responsibly as a citizen” ti a si bantuk in kan ram ca ah rammi tha (good citizen) si i zuam cio hna usih. Biaknak lei le ṭhanchonak nan pehtlaihter cu, thil tha tuk a si i Pathian zumh bute in le Pathian pekmi kan ro kan ram ca ah thanchonak riantuan cio cang hna usih tiah sawm bu in ka bia ka donghter.
Mirang nih an chim ning ah cun phungchim tikah le biachim ngaih tikah kan uarmi, kan duhmi thil/bia a um ahcun 1% hi kan i cinken ti a si. Nihin ah ka chimmi hi 1% si lo in bia pa 5 in cah kan duh hna.
- Riantuan thawk cang hna usih. Rian kan tuan a hau cang ti hngalh bu in thlennak le lungthawhnak motivation ngeih in riantuan cang hna usih.
- Never stop investing timi le never stop improving timi le Japan nih Kaizen an timi ni fa thanchonak fa tete he tangka hrambunh thawk in thancho i thawk cang hna usih.
- CNI le CNS ka timi kha kan rian cio a si ti hngalh bu in kan khua kan ram kilven hna usih law Chinmi caah Pathian nih a kan pekmi ro/laksawng hi kan miphun le kan ram ca ah thathnennak le hlawknak le santlaihnak um seh law kan miphun le kan ram him seh law i kilveng hna usih.
- Ngunkhuai hi felte in pe hna usih.
- Tangka kan ngeihmi paoh hi inn ah chiah sawhsawh lo in le kuang ah hrenh lo in tangka hrambunh cang hna usih. Matthew 25:13-30 chung bantuk i kan ngeihmi tangka paohpaoh hi invest/hrambunh hna usih law Pathian hngalh le zumh bute in kan miphun le kan ram thancho hram thawk cang hna usih tiah sawm bute in ka bia ka donghter. Nan zapi cung ah ka lawm.
undefined